Arcangelo Corelli [wym.: Arkandżelo Korelli] (ur. 17 lutego 1653 w Fusignano, zm. 8 stycznia 1713 w Rzymie) – włoski kompozytor i skrzypek. Jeden z przedstawicieli baroku w muzyce, wirtuoz...
Arcangelo Corelli [wym.: Arkandżelo Korelli] (ur. 17 lutego 1653 w Fusignano, zm. 8 stycznia 1713 w Rzymie) – włoski kompozytor i skrzypek. Jeden z przedstawicieli baroku w muzyce, wirtuoz skrzypiec i kompozytor utworów na ten instrument; autor terminu concerto grosso, twórca koncertów, sonat triowych i solowych na skrzypce. Arcangelo Corelli nie miał ani żony, ani dzieci. Jednak miał brata Giacinto, który przedłużył byt rodu do naszych czasów. Widać to nawet w dziedzinie muzyki, ponieważ jego potomek Franco Corelli był śpiewakiem operowym. W stanie kawalerskim wirtuoza wielu badaczy upatruje homoseksualizm, który potwierdzany jest m.in. rzekomymi kontaktami seksualnymi z Matteo Fornarim. Jest to jednak teoria obalona, co wykazuje proces inkwizycyjny w tej sprawie. Swój kawalerski stan kompozytor usprawiedliwiał nieśmiałością w stosunku do kobiet. Twierdził też, że aby dostrzec prawdziwe piękno melodii, harmonii przyrody musi być pozbawiony towarzystwa uczuć – powinien być neutralny. Jednak dziś badacze jego osoby dochodzą do wniosków, że artysta był wybuchowy i temperamentny. Był także nadmiernie wymagający i bezwzględny. Naciskał na komentarz swoich utworów, a ich krytyka motywowała go do dalszej pracy. Dowodzić temu może burzliwa polemika z Akademią Arkadyjską na temat stosowanie przez niego kontrapunktu palmitrynowskiego w sonatach. Twórczość Corellego przypada na okres późnego baroku w muzyce. Zachowane kompozycje przeznaczone są tylko na obsadę instrumentalną. To zdecydowane ograniczenie się do muzyki instrumentalnej, ze szczególnym umiłowaniem zespołu smyczkowego, a zwłaszcza skrzypiec, wyróżnia Corellego na tle twórczości kompozytorów baroku. Jego działalność wirtuozowska, a przede wszystkim kompozytorska dała podstawy do dalszego rozwoju wiolinistyki. W historii gry skrzypcowej Corelli zajmuje szczególne miejsce. Z jednej strony kładzie kres śmiałych eksperymentów takich twórców jak Cornellio Farina czy Marco Uccellini, upraszczając i wygładzając grę skrzypcową, z drugiej zaś inicjuje nurt kantylenowy w wiolinistyce w oparciu o tradycję kontrapunktu wokalnego. Corelli rzadko wykraczał poza trzecią pozycję, sporadycznie wymagał piątej. Pisał tak, by instrument brzmiał najlepiej. Wiele jego sonat triowych prawie w całości można wykonać bez wykraczania poza pierwszą pozycję. Corelli bardzo rzadko używał struny g, a także dwudźwięków i trójdźwięków. Wymaga przede wszystkim gry legato, sciolto, rzadko staccato i to w postaci martellata. W grze samego Corellego współcześni podziwiają wspaniałą kantylenę. Podobno kompozytor używał wydłużonego smyczka ze specjalną żabką do regulowania napięcia włosia. Jako dyrygent-skrzypek żądał od prowadzonego zespołu ogromnej dyscypliny: zawsze precyzyjnego ruchu smyczka w jednym kierunku. W twórczości Corellego ogromną rolę odgrywał kontrapunkt, którego obecność wyraziła się m.in. w występowaniu części fugowanych w sonatach triowych, w sonatach solowych oraz w niektórych koncertach. Corelli wprowadzał bardzo często szybkie formy fugowane – przeważnie na 2. miejscu w cyklu kościelnym. Były one nierzadko regularnymi fugami, dość często o dwóch tematach lub stałych kontrapunktach. Kształtowanie linii melodycznej w tematach częściach fugowanych jest różne. Jednocześnie miała w nich zastosowanie technika figuracyjna – w sonatach solowych po regularnych ekspozycjach następowały epizody figuracyjne. Corelli wprowadzał w kolejnych głosach tematy lub temat i odpowiedź, przekształcał też dalsze fragmenty tematu w środkowych i końcowych partiach danego utworu. Operował kontrapunktem także w częściach powolnych, w których partie dwóch skrzypków stale dopełniają się kontrapunktycznie, prowadząc jednocześnie samodzielne linie melodyczne. Imitacjami bywają przesycone też ostatnie części cyklu, będące nierzadko szeregiem ekspozycji z fugi. Technika polifonizująca pojawia się też w cyklu kameralnym, w różnych tańcach. Corelli pozostawił także kilka przykładów zastosowania kontrapunktu, świadczących o silnym sprzężeniu harmoniki z melodyką. Specyficzny charakter polifonii Corellego wynika z jej harmonicznego traktowania w ramach systemu dur-moll. Już dla współczesnych twórczość kompozytora była wzorem traktowania harmoniki jako współczynnika formy, bowiem przebieg muzyczny tych utworów opiera się na przebiegu harmonicznym – na odchodzeniu i powracaniu do tonacji zasadniczej. Kompozycje Corellego należą do najwcześniejszych przykładów muzyki, w której jasno uchwytny jest plan harmoniczny, a poszczególne akordy i tonacje poszczególnych fragmentów mają wyraźnie określone funkcje, przy czym kontrapunktycznie prowadzone głosy uzupełniają się harmonicznie. Kompozytor stworzył zatem podwaliny myślenia harmonicznego, które opanowało cały późny barok, rządziło muzyką klasycyzmu, a nawet jeszcze romantyzmu – podwaliny harmoniki funkcyjnej. Twórczość Corellego stanowi syntezę tradycji wokalnego kontrapunktu palestrinowskiego i włoskiej szkoły skrzypcowej, wiążąc się stylistycznie z osiągnięciami kompozytorów bolońskich. Owa synteza wyraziła się w pełnym wykorzystaniu możliwości technicznych i wyrazowych skrzypiec oraz w doskonałym zachowaniu proporcji między polifonią i homofonią. Twórczość Corellego ma charakter rozwojowy. W sonatach triowych występuje współdziałanie polifonii i homofonii, przy czym w kolejnych sonatach najsilniej zaznacza się zasada kontrapunktu. Po sonatach triowych powstały sonaty solowe na skrzypce, w których kompozytor eksponuję kantylenę i wirtuozostwo. Ostatni etap stanowią koncerty, oparte na przeciwstawieniu zespołów, w których zastosowanie znalazły polifonia i homofonia z sonat triowych, swobodne konkrety solowych skrzypiec i najróżnorodniejsze sposoby współdziałania obu zespołów.
